زۆربەی تاوانبارە ئەلیکترۆنی و هاکەرەکان مامۆستای ڕازیکردن و هەڵخەڵەتاندنی مرۆڤن پێش ئەوەی شارەزای هاک و تەکنەلۆژیا بن، چونکە ئەگەر کەسێک تێپەڕەوشەی خۆییت بداتێ زۆر ئاسانترە لەوەی هەوڵبدەیت تێپەڕەوشەکەی هاک بکەیت، ئەمە بیرۆکەی ئەندازیاری کۆمەڵایەتییە. کەواتە با بزانین ئەندازیاری کۆمەڵایەتی چییە؟ و تەکنیکە باوەکانی کامانەن؟ و چۆن خۆمانی لێبپارێزین؟
بە گشتی پاراستن و سیکیوریتی واتە متمانە بە کێ و بە چی دەکەیت، گرنگە بزانیت کە کەی متمانە بە کەسێك دەکەیت و چۆن دەزانیت کە ئەو کەسە بەڕاستی خۆیەتی، هەمان شت بۆ تۆڕی کۆمەڵایەتی و ماڵپەڕەکانیش ڕاستە، کەی متمانە بە وێبسایتێک دەکەیت کە ڕاستەقینەیە و بەڕاستی دەتوانیت زانیارییەکانی خۆتی لەگەڵ بەش بکەیت.
ئەندازیاری کۆمەڵایەتی بریتیە لە کۆمەڵێک تەکنیک بۆ کارتێکردن و هەڵخەڵەتاندنی مرۆڤ کە وا لەو مرۆڤە دەکات بە دەستی خۆی و بێ ئەوەی ئاگای لێبێت زانیارییە گرنگ و نهێنییەکانی خۆی بدات بە دەستەوە. واتە بە پێچەوانەی هێرشە ئەلیکترۆنییەکانی ترەوە کە تەرکیز دەخەنە سەر خاڵی لاوازی سیستەم و نێتۆڕک و ئامێرەکان، ئەندازیاری کۆمەڵایەتی خاڵە لاوازەکانی مرۆڤ دەکاتە ئامانج بۆیە زۆرجاریش بە هاککردنی مرۆڤ ناودەبرێت.
ئەو تاوانبارە ئەلیکرۆنییانەی ئەندازیاری کۆمەڵایەتی بەکاردێنن پێیان دەوترێت ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکان کە ئامانجیان بەدەستهێنانی زانیارییە تایبەت و گرنگ و نهێنییەکانە جا بە مەبەستی دزینیان بێت یان گۆڕین و خراپکردنیان بگرە سڕینەوەشیان.
وەک زۆربەی جۆرەکانی کارتێکردن و هەڵخەڵەتاندن، ئەندازیاری کۆمەڵایەتیش لەسەر بنچینەی متمانە دروست دەبێت، متمانەیەکی هەڵە. دوای ئەوەش ڕازیکردن دێت، بە شێوەیەکی گشتی چوار قۆناغمان هەیە لە هەر هێرشێکی ئەندازیاری کۆمەڵایەتییدا:
١.ئامادەکاری: ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکە زانیاری کۆدەکاتەوە لەسەر قوربانییەکانی، بۆ نموونە لە کوێ دەتوانێت دەستی پێیان بگات وەک تۆڕی کۆمەڵایەتی، ئیمەیڵ، نامە و هەتادوایی...
٢.وردبوونەوە و پاڵاوتن: ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکە لە قوربانییەکانی نزیک دەبێتەوە، خۆیان وەک کەسێکی متمانەپێکراو و یاسایی دەردەخەن بۆ سەلماندنی ئەمەش ئەو زانیارییانە بەکاردێنن کە پێشتر لەسەر ئامانجەکە کۆیان کردۆتەوە.
٣.قۆستنەوە: ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکە توانای ڕازیکردنی خۆی بەکاردێنێت بۆ داواکردنی زانیاری لە قوربانییەکە وەک تێپەڕەوشە، شێوازی پارەدان، زانیاری پەیوەندیکردن، هەرشتێكی تر کە بەسوودبێت بۆیان.
٤.پچڕاندنی پەیوەستی: ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکە دوای ئەوەی زانیارەکانی دەستکەوت و دەستیگەیش بە داتاکان پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئامانجە دەپچڕێنێت.
بە پێی جۆری هێرشەکە هەر یەک لەم هەنگاوانە دەکرێت لە چەند کاتژمێرێکەوە بۆ چەند مانگێک بخایەنن.
نیشانەکانی هێرشی ئەندازیاری کۆمەڵایەتی
دەکرێت ئەندازیاری کۆمەڵایەتی لە هەموو شوێنێک ڕووبدات ئۆنڵاین بێت یان ئۆفڵاین، بە پێچەوانەی هێرشە ئەلیکترۆنییە باوەکانەوە کە بە نهێنی و بێ ئەوەی تێبینی بکەیت ڕوودەدەن، هێرشی ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکان ڕاستەوخۆ لەبەر چاوی خۆتدا ڕوودەدەن.
١.هاوڕێیەکت نامەیەکی سەیرت بۆ دەنێرێت: ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکان دەتوانن وەک کەسە متمانەپێکراوەکانی ژیانت خۆیان دەربخەن وەک هاوڕێکانت، بەڕێوبەرەکەت، هاوپیشەکانت، تەنانەت دامەزراوەی بانکەکەت بەناوی ئەوانەوە نامەیەکت بۆ دەنێرن کە لینکی زیانبەخشی تێدایە.
٢.کارکردنە سەر لایەنی سۆزدارییت: تاوەکو هەستەکانمان کەمتر لەژێر کۆنتڕۆڵی خۆماندا بن، بەرگرییمان لاوازتر دەبێت لەبەردەم ئەندازیاری کۆمەڵایەتییدا، هەستەکانی وەک ترس، سەرسامبوون، زانخوازی، توڕەیی، تاوانباریی، خەمناکی دەبنە ئامانجی ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکان. کەواتە بەردەوام لە کاردانەوە سەرهێڵەکانتدا بۆ ڕووداوەکان دووجار بیربکەرەوە.
٣.داواکارییەکە بەپەلەیە: ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکان نایانەوێت دووجار بیر لە تەکنیکەکانیان بکەیتەوە، ئەوە بۆیە زۆربەی هێرشەکانیان جۆرێک لە خێرایی و بەپەلەیی تێدایە وەک ئەوەی داوات لێدەکات ڕاستەوخۆ زانیارییەکانت داخڵ بکەیت، یان داوات لێدەکات بەرنامەیەکی پارێزگاری داونڵۆد بکەیت چونکە ئامێرەکەت ڤایرۆسی تێدایە.
٤.ئۆفەرێکی خەیاڵییت پێدەگات کە مەحاڵە ڕاستبێت: تا ئێستا نامە و هەواڵێکت پێگەیشتووە کە خۆت داواتنەکردووە؟ تەنانەت هەواڵی ئەوەی کە یانسیبت بردۆتەوە یان خزمەتگووزارییەکی خۆڕاییت بەدەستهێناوە.
٥.یارمەتی و خزمەتگووزارییەکت پێدەگات کە تۆ داوات نەکردووە: لەوانەیە ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکان وەک نوێنەری کۆمپانیایەک پەیوەندیت پێوە بکەن کە چارەسەری کێشەیەکیان لایە کە تۆ هەتە، بۆ نموونە کێشەیەکی تەکنیکیت هەیە و وەک تیمی سەپۆرت پەیوەندییت پێوە دەکەن تۆش ڕاستەوخۆ مۆڵەتی دەستکاریکردنی سیستەمەکەی خۆتیان دەدەیتێ.
٦.ئەوە کەسەی نامەی بۆت ناردووە ناتوانێت ناسنامەی خۆی بسەلمێنێت: بۆ نموونە کاتێک گومانت لە کەسێک بۆ دروست دەبێت و داوای لێدەکەیت بە پەیوەندی ڤیدیۆیی کەسایەتی خۆیی بسەلمێنێت، بەڵام ئەو ڕەتیدەکاتەوە.
وەک زۆربەی هێرشە ئەلیکترۆنییەکان، ئەندازیاری کۆمەڵایەتی شێوە و تەکنیکی زۆرە و بەردەوام لە گەشەسەندان، ئەمانە هەندێکن لە جۆرە باوەکانی:
١. سکەیروێر/Scareware: وەک لە ناوەکەیەوە دیارە سکەیروێر جۆرە ڤایرۆسێکە بۆ ئەوە دروستکراوە تا بتترسێنێت و شتێک ئەنجامبدەیت، بە زۆری لەسەر شێوەی ئیمەیڵ و پۆپئەپ بۆت دێت و داوات لێدەکات ڕاستەوخۆ شتێک بکەیت بۆ نموونە "داونڵۆدکردنی بەرنامەیەک بۆ ئەوەی ڤایرۆس و فایلی زیانبەخش پاکبکەیتەوە"، کە خۆی لە ڕاستییدا ڤایرۆسەکەیە.
٢.هاککردنی ئیمەیڵ و سپامی پەیوەندییەکان: سروشتی مرۆڤ وایە کە گرنگی بە نامەی ئەو کەسانە دەدات کە دەیانناسێت، ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکانیش ئەمە زۆر باش دەزانن، بۆیە دەست بەسەر ئیمەیڵەکانیاندا دەگرن و تەکنیکەکانی فیشین بەکاردێنن.
٣.تەیڵگەیتین/Access Tailgating: جۆرێکە لە ئەندازیاری کۆمەڵایەتی کە کەسەکە بە شێوەیەکی فیزیکی شوێنت دەکەوێت و لە ڕێگەی تۆوە دەستی دەگات بە نێتۆڕک یان ئامێرەکانی دامەزراوەیەک، بۆ نموونە بۆکسێکی گەورە لە باوەش دەگرێت وا نیشاندەدات دەستی گیراوە بۆ ئەوەی لە ڕێگەی پەنجەمۆرەکەی تۆوە بچێتە ژوورەوە.
٤. فیشینگ/Phishing: ڕێگەیەکی باوە بۆ بەدەستهێنانی زانیاری و داتا لە ئامانجێکی بێئاگا، بە شێوەیەکی گشتی ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکە نامەیەک دەنێرێت بۆ ئامانجەکەی وەک دامەزراوەیەک یان کەسێکی تر خۆی نیشاندەدات و داوایەکی لێدەکات، وەک سەلماندنی ئیمەیڵەکەی خۆی یان دابەزاندنی بەرنامەیەکی دیاریکراو. شایەنی باسە فیشینگ چەند شێوە و جۆرێکی جیاوازی هەیە.
- سپام ڤیشینگ: کە زۆربەی کات بەکۆمەڵ بۆ ژمارەیەکی زۆر بەکارهێنەر دەنێردرێت.
- سپێر فیشینگ: بە پێچەوانەی سپامەوە تەنها یەک کەس یان دامەزراوەیەک دەکاتە ئامانج وەک کەسە بەناوبانگەکان و پلەدارەکان.
- ڤیشینگ: ئەم جۆرەی فیشینگ بە شێوەی دەنگی ئەنجامدەدرێت، لەوانەیە نامەیەکی خۆکاربێت و لە ڕێگەی تەلەفوونەوە بۆت بێت یان لەوانەیە کەسەکە خۆی ڕاستەوخۆ قسەت لەگەڵ بکات بۆ ئەوەی زیاتر متمانە پەیدا بکات.
- سمیشینگ: ئەم جۆرەی فیشینگ لە ڕێگەی ئێس ئێم ئێسەوە ئەنجامدەدرێت.
- ئیمەیڵ فیشینگ: یەکێک کۆنترین و باوترین جۆرەکانی فیشینگ کە لە ڕێگەی ئیمەیڵەوە دەنێردرێت.
- لینک فیشینگ: لینکێکی هەڵە و شێوە گۆڕاوە بۆت دەنێردرێت کە فایلی زیانبەخش لەخۆدەگرێت.
- سێشن فیشینگ: کاتێک ڕوودەدات کە لەسەر هەژمارێکی خۆت یان پلاتفۆڕمێکیت و لەپڕ دوات لێدەکرێت دووبارە لوگئین بکەیت.
لە نموونەی فیشینگدا لەوانەیە ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکە خۆی وەکو دامەزراوەی بانکەکەت نیشانبدات و دوات لێبکات کلیک لە لینکێک بکەیت و لەوێ بچیتە ژوورەوە بۆ هەژمارەکەت، ئەوانەی کلیک لە لینکەکە دەکەن دەیانبات بۆ ماڵپەڕێک کە هاوشێوەی ماڵپەڕە ئەسڵیەکەیە، بەم شێوەیە کاتێ تۆ زانیارییەکانی خۆت داخڵ دەکەیت ڕاستەوخۆ دەچێتە گیرفانی ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکەوە.
٥.دی ئێن ئێس سپوفینگ: کە بە هەمان شێوە بە ژاهراویکردنی کاشیش ناسراوە، کاتێک ڕوودادەت کە دەستکاری بڕاوسەرەکە دەکرێت و بەکارهێنەرەکانی ئاڕاستەی وێبسایتێکی زیانبەخش دەکرێن. لە ساڵی ٢٠١٨ لەم ڕێگەیەوە بڕی ١٧ ملیۆن دۆلار بیتکۆین لە بەکارهێنەرەکانی ماڵپەڕی MyEtherWallet دزرا.
٦.فریودان/Baiting: ئەم جۆرە بە زۆری لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان ڕوودەدات کاتێک کەسێک داوات لێدەکات ڤیدیۆیەک یان پارچەیەک مۆسیقا داونڵۆد بکەیت کە بە نهێنی ڤایرۆسەکەی پێوە لکێنراوە. یان لەوانەیە ئەندازیارەکە لە شوێنێکی گشتییدا USBییەک بەجێبهێڵێت کە ئەویش ڤایرۆساوییە و هەرکەسێک ئەو فلاشە بدات لە ئامێرەکەی خۆی یەکسەر ڤایرۆسەکە دەگوازرێتەوە بۆ سەر ئامێرەکەی.
٧.کەلێنی فیزیکی: لەوانەیە ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکە خۆی وەک شارەزایەکی ئای تی نیشانبدات و بڕوات بۆ دامەزراوەیەک بۆ چاکردنەوەی ئامێری کارمەندەکان بەمەش بە تەواوی دەسەڵاتی دەبێت بەسەر ئامێرەکاندا دەتوانێت بەرنامە چاودێرییەکانی خۆی لەسەر دابنێت.
٨.هەڵبەستنی چیرۆک: ئەندازیارە کۆمەڵایەتییەکە خۆی چیرۆکێک دروستدەکات کە دەزانێت دەبێتە جێگەی سەرنجی ئامانجەکەی، کاتێک ئامانجەکەش بوو بە تەڵەکەوە ئەندازیارەکە هەوڵدەدات هەڵیبخەڵەتێنێت و زانیارییە مەبەستەکانی دەستبکەوێت.
٩.هێرشی Watering hole: لەم جۆرەدا تەنها یەک لاپەڕەی ماڵپەڕێکی بەناوبانگ دەکرێتە ئامانج و ڤایرۆسەکەی تێدا دادەنرێت، لاپەڕەیەک کە سەردانکەری زۆرە بەم شێوەیە ڤایرۆسەکە دەگاتە زۆرترین قوربانی.
10.پاک لە پاک: زۆربەی کات لە پلاتفۆڕمەکانی تایبەت بە ڤیدیۆ گەیمدا ڕوودەدات کاتێک یەکێک کۆدی چالاککردنی یارییەکان یان هاککردنی یارییەکان دەفرۆشێت و داوات لێدەکات هەژمارەکەی خۆتی بدەیتێ تا کارەکەت بۆ تەواوبکات و بەم شێوەیە هەرگیز هەژمارەکەت نابینیتەوە.
چۆن خۆت لە هێرشەکانی ئەندازیاری کۆمەڵایەتی دەپارێزیت؟
باشترین بەرگری و خۆپاراستن لە دژی ئەم هێرشانە پەروەردەکردن و هۆشیاکردنەوەی خۆتە لە هێرش و نیشانەکانیان تاوەکو بە ئاسانی بیانناسیتەوە، هەروەها ئەم ڕێنماییانەش لەبەرچاوبگرە:
کاتێک ئینتەرنێت بەکاردەهێنیت: یەکەم خاڵی بەرگری خۆتیت لە ئەندازیاری کۆمەڵایەتییدا بۆیە ئاگاداری ئەم خاڵانە بە:
- لینکێک مەکەرەوە کە خۆت داوات نەکردووە.
- زانیارییە کەسییەکانت زۆر بڵاومەکەرەوە.
- وریای ئەو هاوڕێیانەت بە کە تەنها لە ئینتەرنێتدا دەیانناسیت.
- نیشانەکانی ئەندازیاری کۆمەڵایەتی بناسەوە.
هەژمار و نێتۆڕکەکانت پارێزراوتر بکە: دوای وشیاری خۆت پێویستە نێتۆڕك و هەژمارەکانیشت بپارێزیت، ئەو شوێنانەی کە زانیارییە هەستیار و نهێنییەکانتی تێدا هەڵدەگریت.
- چوونەژوورەوەی دوو هەنگاوی(two-factor authentication) بەکاربهێنە.
- با تێپەڕەوشەکانت بەهێز و بێ هاوتا بن و زووزوو بیانگۆڕە.
- سۆفتوێرێک بەکاربهێنە بۆ بەڕێوەبردنی تێپەڕەوشەکانت.
- فلتەری بەهێز دابنێ بۆ ئیمەیڵی سپام.
- ڕێگەمەدە کەسی نەناسراو وایفایەکەت بەکاربهێنێت.
- ڤی پی ئێن بەکاربهێنە.
- چاودێری چالاکییەکانی ناو هەژمارەکەت بکە بەردەوامی.
ئامێرەکانت پارێزراوتر بکە:
- ئامێرەکەت بە کراوەیی بەجێمەهێڵە.
- بەرنامەیەکی دژە ڤایرۆس و پارێزگاری بەکاربهێنە (ئێمە پێشنیاری کاسپەرسکی دەکەین).
- بەردەوام بەرنامە و سیستەمەکانت نوێبکەوە بۆ تازەترین وەشان.
